شفقنا- اگر کسی دارای روح بزرگ بشود، خواه ناخواه تن او به زحمت و رنج می افتد. تنها آن تن ها و بدنهایی از آسایش کامل و احیاناً عمر دراز، خوابهای بسیار راحت، خوراکهای بسیار لذیذ و این گونه چیزها بهره مند می شوند که دارای روحهای حقیر و کوچکند. اما افرادی که روح بزرگ دارند، همینبزرگی روح آنها سبب رنج تن آنها و احیاناً کوتاهی عمر آنها می شود، سبب بیماریهای تن آنها می شود. درباره ی این مطلب مقداری بحث کردم، مخصوصاً شعر متنبّی را خواندم که می گوید:
اِذا کانَتِ النُّفوسُ کِباراً
تَعِبَتْ فی مُرادِهَا الْاَجْسامُ
امشب می خواهم بحثی درباره ی بزرگی و بزرگواری روح بکنم و فرق میان ایندو را ذکر نمایم که بزرگی روح یک مطلب است و بزرگواری روح مطلب عالیتری است؛ یعنی هر بزرگی روح، بزرگواری نیست. هر بزرگواری، بزرگی هست اما هر بزرگی، بزرگواری نیست. حال توضیح مطلب: .
مسلّماً همت بزرگ نشانه ی روح بزرگ و همت کوچک نشانه ی روح کوچک است.
همت بلنددار که مردان روزگار
از همت بلند به جایی رسیده اند
دیگری می گوید:
بلبل به باغ و جغد به ویرانه تاخته است
هرکس به قدر همت خود خانه ساخته است
و این در هر مسیری که انسان قرار بگیرد صادق است.
همت بزرگ در راه دانش
مثلاً در مسیر علم همتها فرق می کند. یکی قانع است که دیپلمی بگیرد و در حد یک دیپلمه معلومات داشته باشد که بی سواد نباشد. ولی دیگری را می بینید که اساساً به هیچ حدی از علم قانع نیست، همتش این است که حداکثر استفاده را از عمر خودش بکند و تا آخرین لحظه ی عمرش از جذب و جلب و کشف مسائل علمی کوتاهی نکند. داستان معروف ابوریحان بیرونی را شنیده اید، مردی که محققین اعتراف دارند که هنوز مجهول القدر است. این مرد حکیم، ریاضیدان، جامعه شناس و مورّخ، مرد فوق العاده ای است که بعضی او را بر بوعلی سینا ترجیح می دهند. البته اگر بعضی از قسمتها و نواحی را درنظر بگیریم مسلّم ابوریحان بر ابوعلی سینا ترجیح دارد، همین طور که در بعضی قسمتهای دیگر بوعلی بر ابوریحان ترجیح دارد. ایندو معاصر یکدیگر هم هستند. این مرد شیفته ی دانش و تحقیق و کشف جدید است.
سلطان محمود بالاجبار او را احضار می کند. می رود ولی مانند هر مرد
همت بزرگ در جمع کردن ثروت
دیگری بزرگ است مثلاً در جمع کردن ثروت. مگر همتها در گردآوردن ثروت متساوی است؟ بعضی اساساً هیچ همتی در جمع کردن ثروت ندارند؛ هدفشان فقط این است که شکمشان سیر بشود، نانی به دست بیاورند ولو از راه نوکری باشد، ولو از راه دریوزگی باشد، ولو از راه تن به ذلت دادن باشد. ولی یکی می خواهد داشته باشد، می خواهد گرد بیاورد. حال آنهایی که همت جمع کردن ثروت را دارند، با هم مساوی هستند؟ ابداً.
برخی اساساً یک داعیه ی جمع کردن ثروت در وجودشان هست که به کم قانع نیستند. این نکته را هم عرض کنم که گاهی بعضی از افراد بی همت به دلیل اینکه عرضه و همّ ندارند، به دلیل اینکه مرد نیستند، وقتی آدمی را می بینند که دنبال جمع کردن ثروت می رود، تحقیرش می کنند، به او می خندند، آیات زهد را می خوانند، دم از تقوا و زهد می زنند، می خواهند مغالطه کنند. نه آقا! او که دنبال جمع کردن ثروت می رود، با همان حرص و حالت دنیاپرستی هم می رود، از توی ضعیف همت و دون همت گداصفت بالاتر است، از تو باشخصیت تر است. او نسبت به آن مردی که همتش از این بالاتر است، مذموم است. یک زاهد واقعی مثل علی می تواند او را مذمت کند که مرد همت است، مرد کار است، مرد پیدا کردن ثروت است اما آزمند و حریص نیست، برای خودش نگه نمی دارد، خودش را به آن پول نمی بندد. پول را به دست می آورد ولی برای چه؟ برای خرج کردن، برای کمک کردن. اوست که حق دارد این را مذمت کند و بگوید: ای آزمند! ای حریص! ای کسی که همت داری، عزیمت داری، تصمیم داری، شور در وجودت هست، نیرو در وجودت هست، چرا نیرویت را در راه جمع کردن ثروت مصرف می کنی، چرا ثروت برای تو هدف شده است؟ ثروت باید برای تو وسیله باشد. اما منِ دون همت پست نظر که همان مال و ثروت را با نکبت و دریوزگی از دست دیگری می گیرم (دست او را می بوسم، پای او را می بوسم که یک هزارم، یک میلیونیم ثروتش را به من بدهد) حق ندارم از او انتقاد کنم.
باهمتی از هرفرصتی استفاده می کند. سلطان محمود هندوستان را فتح می کند. به همراه سلطان محمود به هند می رود. می بیند در آنجا گنجینه ای از اطلاعات و علوم است ولی زبان سانسکریت را نمی داند. این زبان را در پیری به حدّ اعلی یاد می گیرد. سالهای زیادی در آنجا مطالعه می کند، اثری به وجود می آورد به نام تحقیق ما للهند من مقوله مرذوله فی العقل او مقبوله که این کتاب امروز یکی از منابع بسیار باارزش هندشناسان دنیاست.
در وقتی که این آدم در مرض موت و در حال احتضار بود، یکی از فقها- که همسایه اش بود- اطلاع پیدا کرد که ابوریحان در چنین حالی است. رفت به عیادتش. هوشش بجا بود. تا چشمش به فقیه افتاد یک مسئله ی فقهی [۱]از باب ارث یا جای دیگری از او سؤال کرد. فقیه تعجب کرد و اعتراض نمود که تو در این وقت که داری می میری، از من مسئله می پرسی؟ ! ابوریحان جواب داد من از تو سؤالی می کنم: آیا اگر من بمیرم و بدانم بهتر است یا بمیرم و ندانم؟ [۲]گفت: بمیری و بدانی. گفت: به همین دلیل می پرسم. فقیه می گوید بعد از اینکه من به خانه ام رسیدم، طولی نکشید که فریاد بلند شد که ابوریحان مرد! صدای گریه ی بچه هایش را شنیدم. این را می گویند یک مرد بزرگ که دارای یک همت بزرگ در راه دانش است.
[۱] ابوریحان آثارش نشان می دهد و در شرح حالش هم که محققین نوشته اند آمده است که یک مسلمان بسیار بسیار مؤمن و معتقدی بوده است. در کتابهایی که در فنون دینی هم ننوشته مثل الآثار الباقیه ، مانند بوعلی سینا هر جا که اسمی از اسلام، قرآن و مقررات اسلامی می آید به قدری خاضعانه و مؤمنانه و از روی اعتقاد اظهارنظر می کند که انسان در اخلاص او شک نمی کند.
[۲] نه اینکه من خودم می دانم عن قریب می میرم، [پس چرا سؤال کنم؟ ]
همت بزرگ در جمع کردن ثروت
دیگری بزرگ است مثلاً در جمع کردن ثروت. مگر همتها در گردآوردن ثروت متساوی است؟ بعضی اساساً هیچ همتی در جمع کردن ثروت ندارند؛ هدفشان فقط این است که شکمشان سیر بشود، نانی به دست بیاورند ولو از راه نوکری باشد، ولو از راه دریوزگی باشد، ولو از راه تن به ذلت دادن باشد. ولی یکی می خواهد داشته باشد، می خواهد گرد بیاورد. حال آنهایی که همت جمع کردن ثروت را دارند، با هم مساوی هستند؟ ابداً.
برخی اساساً یک داعیه ی جمع کردن ثروت در وجودشان هست که به کم قانع نیستند. این نکته را هم عرض کنم که گاهی بعضی از افراد بی همت به دلیل اینکه عرضه و همّ ندارند، به دلیل اینکه مرد نیستند، وقتی آدمی را می بینند که دنبال جمع کردن ثروت می رود، تحقیرش می کنند، به او می خندند، آیات زهد را می خوانند، دم از تقوا و زهد می زنند، می خواهند مغالطه کنند. نه آقا! او که دنبال جمع کردن ثروت می رود، با همان حرص و حالت دنیاپرستی هم می رود، از توی ضعیف همت و دون همت گداصفت بالاتر است، از تو باشخصیت تر است. او نسبت به آن مردی که همتش از این بالاتر است، مذموم است. یک زاهد واقعی مثل علی می تواند او را مذمت کند که مرد همت است، مرد کار است، مرد پیدا کردن ثروت است اما آزمند و حریص نیست، برای خودش نگه نمی دارد، خودش را به آن پول نمی بندد. پول را به دست می آورد ولی برای چه؟ برای خرج کردن، برای کمک کردن. اوست که حق دارد این را مذمت کند و بگوید: ای آزمند! ای حریص! ای کسی که همت داری، عزیمت داری، تصمیم داری، شور در وجودت هست، نیرو در وجودت هست، چرا نیرویت را در راه جمع کردن ثروت مصرف می کنی، چرا ثروت برای تو هدف شده است؟ ثروت باید برای تو وسیله باشد. اما منِ دون همت پست نظر که همان مال و ثروت را با نکبت و دریوزگی از دست دیگری می گیرم (دست او را می بوسم، پای او را می بوسم که یک هزارم، یک میلیونیم ثروتش را به من بدهد) حق ندارم از او انتقاد کنم.
همت بلند در مسیر جاه طلبی و مقام
یکی دیگر در مسیر جاه طلبی و بزرگی و مقام می رود. مگر در این جهت مردم متساوی هستند؟ نه. در اینکه اسکندر مرد بلندهمتی بوده است نمی شود شک کرد.
مردی بود که این داعیه در سرش پیدا شد که تمام دنیا را در زیر مهمیز و فرمان خودش قرار بدهد. اسکندر از یک آدم نوکرصفتی که اساساً حس سیادت و آقایی در او وجود ندارد، حس برتری طلبی در او وجود ندارد، همتش در وجودش نیست، خیلی بالاتر است. نادرشاه و امثال او هم همین طور. اینها را باید گفت روحهای بزرگ، ولی نمی شود گفت روحهای بزرگوار. اسکندر یک جاه طلبیِ بزرگ است، یک روح بزرگ است اما روح بزرگی که در او چه چیز رشد کرده است؟ شاخه ای که
در این روح رشد کرده چیست؟ وقتی می رویم در وجودش، می بینیم این روح، بزرگ شده است اما آن شاخه ای که در او بزرگ شده است جاه طلبی است، شهرت است، نفوذ است؛ می خواهد بزرگترین قدرتهای جهان باشد، می خواهد مشهورترین کشورگشایان جهان باشد، می خواهد مسلطترین مرد جهان باشد. چنین روحی که بزرگ است ولی در ناحیه ی جاه طلبی، تن او هم راحتی نمی بیند. مگر تن اسکندر در دنیا راحتی دید؟ مگر اسکندر می توانست اسکندر باشد و تنش راحتی ببیند؟ مگر نادر، همان نادر ستمگر، همان نادری که از کلّه ها منارها می ساخت، همان نادری که چشمها را درمی آورد، همان نادری که یک جاه طلبیِ دیوانه ی بزرگ بود، می توانست نادر باشد و تنش آسایش داشته باشد؟ گاهی کفشش ده روز از پایش درنمی آمد، اصلاً فرصت درآوردن نمی کرد.
نقل می کنند که یک شب نادر از همین دهنه ی زیدر از جلوی یک کاروانسرا عبور می کرد. زمستان سختی بود. آن کاروانسرادار می گوید نیمه های شب بود که یک وقت دیدم درِ کاروانسرا را محکم می زنند. تا در را باز کردم، یک آدم قوی هیکل سوار بر اسب بسیار قوی هیکلی آمد تو. فوراً گفت: غذا چه داری؟ من چیزی غیر از تخم مرغ نداشتم. گفت: مقدار زیادی تخم مرغ آماده کن. من برایش آماده کردم، پختم. گفت: نان بیاور، برای اسبم هم جو بیاور. همه ی اینها را به او دادم.
بعد اسبش را تیمار کرد، دست به دستها و پاها و تن او کشید. دو ساعتی آنجا بود و یک چرتی هم زد. وقتی خواست برود، دست به جیبش برد و یک مشت اشرفی بیرون آورد. گفت: دامنت را بگیر. دامنم را گرفتم. آنها را ریخت در دامنم. بعد گفت:
الآن طولی نمی کشد که یک فوج پشت سر من می آید. وقتی آمد، بگو نادر گفت من رفتم فلان جا، فوراً پشت سر من بیایید. می گوید تا شنیدم نادر» ، دستم تکان خورد، دامن از دستم افتاد. گفت: می روی بالای پشت بام می ایستی، وقتی آمدند بگو توقف نکنند، پشت سر من بیایند. (خودش در آن دل شب، دو ساعت قبل از فوجش حرکت می کرد. ) فوج شاه آمدند، من از بالا فریاد کردم: نادر فرمان داد که اطراق باید در فلان نقطه باشد. آنها غرغر می کردند ولی یک نفر جرأت نکرد نرود، همه رفتند.
آدم بخواهد نادر باشد دیگر نمی تواند در رختخواب پر قو هم بخوابد، نمی تواند عالیترین غذاها را بخورد؛ بخواهد یک سیادت طلب، یک جاه طلب، یک
ریاست طلب بزرگ ولو یک ستمگر بزرگ هم باشد، تنش نمی تواند آسایش ببیند، بالأخره هم کشته می شود. و هرکس در هر رشته ای بخواهد همت بزرگ داشته باشد، روح بزرگ داشته باشد، بالأخره آسایش تن ندارد. اما هیچ یک از افرادی که عرض کردم، بزرگواری روح نداشتند؛ روحشان بزرگ بود ولی بزرگوار نبودند.
فرق بین بزرگی و بزرگواری چیست؟ فرض کنیم شخصی یک عالم بزرگ باشد و فضیلت دیگری غیر از علم نداشته باشد، یعنی کسی باشد که فقط می خواهد یک کشف جدید کند، تحقیق جدید کند. این یک فکر و اندیشه ی بزرگ است، یعنی یک اراده ی بزرگ و یک همت بزرگ در راه علم است. آن دیگری یک افزون طلب بزرگ است که همیشه دنبال ثروت می رود و ثروت برای او هدف است، یک شهوت بزرگ است، یک حرص بزرگ است. دیگری یک رقابت بزرگ است، دیگری یک کینه توزیِ بزرگ است، دیگری یک حسادت بزرگ است، دیگری یک جاه طلبی بزرگ است. تمام اینها خودپرستی های بزرگ هستند. هیچ یک از اینها را نمی شود بزرگواری دانست؛ بزرگی هست ولی بزرگواری نیست.
بزرگواری
مسئله ای است که از جنبه ی روانی و فلسفی بسیار قابل توجه است و آن اینکه انسان در ضمیر و روح و روان خودش و به تعبیر قرآن در فطرت خودش غیر از این گونه بزرگیها- که بازگشتش به خودپرستی های بزرگ است- یک نوع احساس بزرگی دیگری در وجود خود می کند که از این نوعها نیست؛ آن را باید گفت انسانیت بزرگ. و من هنوز نتوانسته ام بفهمم که این آقایان مادیین، ماتریالیستها، اینها را چگونه می توانند توجیه کنند؟ آخر این چه احساسی است در بشر یا لااقل در بعضی از افراد بشر (البته در عموم افراد بشر هست ولی در بعضی این چراغ یا خاموش است یا خیلی ضعیف و در بعضی دیگر کاملاً روشن است) که گاهی در روح خودش احساس شرافت می کند یعنی بزرگی را به صورت شرافت احساس می کند؟ این یک انسان بزرگ است نه یک خودپرست بزرگ. بالاتر از خودپرستی است. به خاطر احساس یک شرافت و بزرگواری پا روی خودپرستی می گذارد، چطور؟ این آدم می خواهد بزرگ باشد اما دنبال این نیست که بزرگتر از فلان آدم باشم؛ فلان آدم فلان مقدار ثروت دارد من از او بیشتر داشته باشم، فلان آدم فقط محکوم حکم من
مجموعه آثار شهید مطهری . ج۲۳، ص: ۶۲۷
باشد، من امر کنم و او اطاعت کند، من باید آمر باشم و او مطیع. در مقابل پلیدیها، برای نفس و روح خودش احساس بزرگی می کند. مثلاً انسانی اساساً روحش به او اجازه نمی دهد که دروغ بگوید، اصلاً دروغ را پستی می داند، در روح خودش احساس علوّ می کند.
آن بزرگی در مقابل کوچکی و کمی است. این بزرگی که به آن بزرگواری» می گوییم در مقابل دنائت و پستی است. انسان در روح خود احساس بزرگواری می کند، یعنی یک شرافتی را در خودش درک می کند که به موجب آن از دنائتها احتراز دارد. آن آدم جاه پرست برای جاه پرستی آنقدر اهمیت قائل است که می گوید زندگی اگر هست این است که آدم مثل شیر زندگی کند نه مثل گوسفند، یعنی بدرد نه اینکه دیگری او را بدرد.
موسولینی، دیکتاتور معروف ایتالیا، به یکی از دوستانش گفته بود من ترجیح می دهم که یک سال شیر زندگی کنم تا اینکه صد سال گوسفند زندگی کنم؛ اینکه یک سال شیر باشم، دیگران را بخورم و طعمه ی خودم کنم بهتر از این است که صد سال گوسفند باشم و آماده ی خورده شدن در کام یک شیر باشم. این را گفت و مرتب به دوستش یک پولی می داد و می گفت خواهش می کنم که این جمله را تا من زنده هستم در جایی نقل نکن، چرا؟ چون من با این شرط می توانم شیر باشم که مردم گوسفند باشند اما اگر مردم این جمله را بفهمند آنها هم می خواهند مثل موسولینی شیر باشند. اگر آنها هم بخواهند مثل من شیر باشند، دیگر من نمی توانم شیر باشم.
آنها باید گوسفند باشند که من شیر باشم. در این شخص، بزرگی هست اما بزرگواری نیست.
اما بزرگوار چگونه است؟ بزرگوار می خواهد همه ی مردم شیر باشند، یعنی گوسفندی نباشد که دیگری طعمه اش کند. اصلاً می خواهد درندگی در دنیا وجود نداشته باشد. این معنایش احساس بزرگواری است، احساس انسانیت است، به تعبیر قرآن احساس عزّت است، احساس کرامت نفس است. کلمه ی کرامت» در آثار اسلامی زیاد آمده و همان مفهوم بزرگواری را دارد.
سخن پیامبر صلی الله علیه و آله
جمله ای است از پیغمبر اکرم، فرمود: اِنّی بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الْاَخْلاقِ [۱]. مکرر گفته ام گاهی این جمله را غلط ترجمه می کنند، می گویند پیغمبر فرمود که من مبعوث شدم که اخلاق نیک را تکمیل کنم. این ترجمه ی رسایی نیست؛ پیغمبر بیشتر از این گفت.
اگر پیغمبر گفته باشد من مبعوث شدم که اخلاق نیک را تکمیل کنم، چیز تازه ای نیست. هر صاحب مکتبی هر نوع اخلاقی آورده باشد، عقیده اش این است که اخلاق نیک همین است که من می گویم. آن اخلاقی که اساساً دستور تَدَنّی و پستی می دهد هم معتقد است که اخلاق نیک همین است. آن دیگری مثل نیچه هم که اساساً می گوید بشر باید تکیه اش به زور باشد، گناهی بالاتر از ضعف نیست، به ضعیف ترحم نکنید و زیر بالش را نگیرید، می گوید اخلاق نیک همین است که من می گویم. پیغمبر نه تنها فرمود اخلاق نیک، بلکه نیکی را هم در مکتب خود تفسیر کرد: من تنها نمی گویم نیک (نیک را همه می گویند، این که چیز تازه ای نیست) بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الْاَخْلاقِ من مبعوث شدم که اخلاقی را تکمیل کنم که در آن روح مکرمت هست؛ یعنی اخلاق بزرگواری، اخلاق آقایی اما نه آقایی به معنای آن سیادتی که بر دیگری مسلط بشوم، بلکه آقایی ای که روح من آقا باشد و از پستی، دنائت، دروغ، غیبت، از تمام صفات رذیله احتراز داشته باشد، خودش را برتر و بالاتر از اینها بداند؛ و در این زمینه به قدری ما در آثار اسلامی داریم که الی ماشاء اللّه.
[۱] المحجّه البیضاء ، ج /۵ص ۸۹.
سخنان علی علیه السلام
علی علیه السلام به فرزندش امام مجتبی علیه السلام می فرماید: اَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّهٍ وَ اِنْ ساقَتْکَ اِلَی الرَّغائِبِ، فَاِنَّکَ لَنْ تَعْتاضَ بِما تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً [۱]پسر جانم! روح خودت را گرامی بدار، بزرگوار بدار، برتر بدار از هر کار پستی. در مقابل هر پستی فکر کن که روح من بالاتر از این است که به این پستی آلوده بشود. درست مثل آدمی که یک تابلوی نقاشی خیلی عالی دارد که وقتی لکه ی سیاهی در آن پیدا می شود، گردی، غباری روی آن می بیند، خودبه خود فوراً دستمال را برمی دارد و آن
را تمیز می کند. اگر به او بگویی چرا این کار را می کنی، می گوید حیفِ چنین تابلوی نقاشی نیست که چنین لکه ی سیاهی در آن باشد؟ ! حس می کند که این تابلوی نقاشی آنقدر زیبا و عالی است که حیف است یک لکه ی سیاه در آن باشد. علی علیه السلام می گوید در روح خودت این گونه احساس زیبایی کن، احساس عظمت کن، احساس شخصیت کن که قطع نظر از هر مطمعی، قطع نظر از هر خیالی، قطع نظر از هر حاجت مادی، اصلاً خودت را بزرگتر از این بدانی که تن به پستی بدهی. دروغ پیش می آید؟ دروغ پستی است، دئانت است. تو کریمی، تو بزرگواری، تو عالی هستی، تو زیبا هستی. خودت را برتر از این بدان که با دروغ خود را پست و کوچک کنی. از مردم چیزی مخواه. خواستن از مردم دنائت است؛ تو بزرگی، بزرگواری، زیبایی. تو انسانی؛ مقام انسانیت بالاتر از این است که انسان حاجت خودش را از دیگری به صورت التماس بخواهد. فرمود: اَلتَّقَلُّلُ وَ لاَالتَّوَسُّلُ [۲]به کم بساز و دست پیش دیگری دراز مکن.
مخصوصاً در کلمات علی علیه السلام در این زمینه زیاد است. علی علیه السلام جمله ی عجیبی دارد، می گوید: ما زَنی غَیورٌ قَطُّ [۳]یعنی هرگز یک آدم با شرف و غیرتمند نمی کند؛ این امر قطع نظر از این است که شرعاً حرام است یا حرام نیست، قطع نظر از این است که آیا خدا در قیامت یک آدم کار را معاقب می کند یا نمی کند.
می فرماید یک آدم شریف، یک آدم غیور، آدمی که احساس عظمت می کند، احساس شرافت در روح خودش می کند، هرگز نمی کند.
جمله ای در نهج البلاغه است که حماسه است و یک مسلمان با شنیدن آن باید در روح خودش احساس حماسه کند. جریان معروف است و لابد شنیده اید. در اولین رویارویی علی علیه السلام در صفّین با لشکر معاویه، امیرالمؤمنین در نظرش این بود که ابتدا جنگ نکند، نامه ها مبادله بشود، سفیرها مبادله بشوند بلکه این اختلاف حل بشود و مسلمین به روی یکدیگر شمشیر نکشند. معاویه و اصحابش وقتی که آمدند، به خیال خودشان پیشدستی کردند، محل برداشتن آب از کنار فرات را اشغال نمودند تا لشکر امیرالمؤمنین که می رسد دسترسی به آب نداشته باشد و در
مضیقه ی بی آبی قرار بگیرد و از این راه شکست بخورد. امیرالمؤمنین وقتی وارد شد دید اینها دست به چنین کاری زده اند. نامه ای نوشت، کسی را فرستاد که این کار را نکنید؛ ما که هنوز با یکدیگر جنگ نداریم، ما آمده ایم با هم صحبت کنیم، سفیر بفرستیم، ملاقات کنیم بلکه خداوند میان مسلمین اصلاح کند و جنگ صورت نگیرد. معاویه به هیچ شکل حاضر نشد، گفت ما این فرصتی را که داریم هرگز از دست نمی دهیم. چند بار حضرت این کار را کردند. هرچه گفتند که- به اصطلاح ما- از خر شیطان پایین بیا، ما که نمی توانیم با بی آبی صبر کنیم، اگر یک یا دو روز طول بکشد و آبمان تمام بشود مجبور خواهیم شد شمشیر بکشیم ولی من می خواهم فرصتی باشد تا مذاکره کنیم، گفت نمی شود که نمی شود. علی علیه السلام دید که چاره ای جز جنگ نیست. آمد برای اصحاب خودش خطابه ی مختصری خواند. ببینید این علی زاهد، این علی عابد، این علی متّقی و پرهیزکار، این علی اهل آخرت، در روحش چقدر حماسه و عظمت وجود دارد و چقدر شرافت انسانیت را حفظ می کند! (برخلاف زاهدمآبان ما) . فرمود: قَدِ اسْتَطْعَموکُمُ الْقِتال (خطابه حماسی است) لشکریانم، سپاهیانم! اینها جنگ را مانند یک خوراک از شما می خواهند، شمشیرها را مثل یک خوراک از شما می خواهند، جنگ طلب شده اند. بعد فرمود: رَوُّوا السُّیوفَ مِنَ الدِّماءِ، تَرْوَوْا مِنَ الْماءِحالا که اینها چنین کردند، می دانید چه باید کرد؟ لشکریان من! تشنه مانده اید؟ یک راه بیشتر وجود ندارد: این شمشیرهای خودتان را از خون این پلیدها سیراب کنید تا خودتان سیراب شوید. بعد فرمود: فَالْمَوْتُ فی حَیاتِکُمْ مَقْهورینَ وَ الْحَیاهُ فی مَوْتِکُمْ قاهِرینَ [۴](من خیال نمی کنم در همه ی خطابه های حماسی، جمله ای کوتاه به این رسایی و مهیّجی وجود داشته باشد. ) معنی زندگی چیست؟ زندگی که نان خوردن و آب نوشیدن نیست، زندگی که خوابیدن نیست، زندگی که راه رفتن نیست. اگر بمیرید و پیروز باشید، آن وقت زنده هستید ولی اگر مغلوب دشمن باشید و زنده باشید، بدانید که مرده اید.
این طور علی علیه السلام روح عزّت و کرامت را در اصحاب خود دمید.
در این زمینه ها جمله های دیگری از امیرالمؤمنین هست که قسمتهایی از آنها را برای شما عرض می کنم. به طورکلی امیرالمؤمنین تمام اخلاق دنیّه را به حساب
پستی نفس می گذارد، یعنی ریشه ی همه ی اخلاق رذیله را دنائت می داند. مثلاً در باب غیبت می گوید: اَلْغیبَهُ جُهْدُ الْعاجِزِ [۵]بیچاره ها، ناتوانها، ضعیف همت ها، پستها غیبت می کنند. یک مرد، یک شجاع، یک آدمی که احساس کرامت و شرافت در روح خودش می کند، اگر از کسی انتقادی دارد جلوی رویش می گوید یا حداقل جلوی رویش سکوت می کند. حالا اینکه بعضی مداحی و تملّق می کنند مطلب دیگری است. پشت سر که می شود، شروع می کنند به بدگویی و غیبت کردن.
می گوید این منتهای همت عاجزان و اراده ی ناتوانان است، از پستی و دنائت است.
آدمی که احساس شرافت می کند، غیبت نمی کند.
همچنین می فرماید: اَزْری بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ وَ رَضِیَ بِالذُّلِّ مَنْ کَشَفَ ضُرَّهُ وَ هانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ اَمَّرَ عَلَیْها لِسانَهُ [۶]آن کسی که طمع به دیگران را شعار خود قرار داده، خودش را کوچک و حقیر کرده است، خودش را پست تر کرده است؛ یعنی آدمی که احساس عظمت می کند، محال است که به دیگران طمع ببندد. آن کسی که رنج و ناراحتی خود را برای دیگران بازگو می کند، باید بداند که تن به خواری داده است. یک آدم شریف، آدمی که احساس انسانیت و عزّت می کند حتی حاضر نیست رنج خود را به دیگران بگوید. رنجش را تحمل می کند و برای دیگران بیان نمی کند.
شخصی آمد خدمت امام صادق علیه السلام و شروع کرد از تنگدستی خودش گفتن که خیلی فقیر شده ام، خیلی ناچارم و درآمدم کفاف خرجم را نمی دهد، چنین می کنم و چنان. حضرت به یکی از کسانشان فرمود: برو فلان مقدار دینار تهیه کن و به او بده.
تا رفت بیاورد، آن شخص گفت: آقا! من واللّه مقصودم این نبود که از شما چیزی بخواهم. فرمود: من هم نگفتم که مقصود تو از این حرفها این بود که از من چیزی می خواهی ولی من یک نصیحت به تو می کنم؛ این نصیحت از من به تو باشد که هر بیچارگی و سختی و گرفتاری که داری برای مردم نقل نکن زیرا کوچک می شوی.
اسلام دوست ندارد مؤمن در نظر دیگران کوچک باشد؛ یعنی صورت خودت را با سیلی هم که شده سرخ نگه دار، عزّت خودت را حفظ کن. علی هم
می گوید: وَ رَضِیَ بِالذُّلِّ مَنْ کَشَفَ ضُرَّهُ آن کسی که درد خودش را، بیچارگی خودش را برای دیگران می گوید آبرو و عزّت خود را از بین می برد. همه جا می گوید: آقا! ما خیلی بیچاره هستیم، اوضاع ما خیلی بد است، اوضاعمان به قول امروزیها خیلی درام است، چنین و چنان. اینها را نگو، آبرو از هر چیزی عزیزتر است، عزّت مؤمن از هر چیز دیگری گرامی تر است.
وَ هانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ مَنْ اَمَّرَ عَلَیْها لِسانَهُ آن کسی که هوای نفس خودش را بر خودش غلبه می دهد، آن کسی که تابع شهوت خودش و هواپرست است باید بداند که اولین اهانت را به خودش کرده، خودش را پست کرده است. شهوت پرستی نوعی پستی است. اصلاً در منطق علی تمام رذایل اخلاقی در یک کلمه جمع می شود و آن پستی روح و بزرگوار نبودن است، و تمام فضایل اخلاقی را علی در یک کلمه جمع می کند و آن بزرگواری روح است. در روح خودتان احساس بزرگواری کنید، می بینید راستگو هستید، می بینید امین هستید، می بینید بااستقامت هستید. در روح خودتان احساس بزرگواری کنید، می بینید خویشتندار هستید، منیع الطبع هستید، غیبت نمی کنید، هیچ کار پستی نمی کنید مثلاً شراب نمی خورید چون شراب خوردن مستی می آورد و مستی (ولو موقت باشد) عقل را از انسان می گیرد و درنتیجه وزن و سنگینی را از انسان می گیرد. در یک مدت موقت هم اگر انسانیت از انسان سلب شود، تبدیل به یک حیوان لایَشْعُر می شود.
در جمله ی دیگر فرمود: اَلْمَنِیَّهُ وَ لاَالدَّنِیَّهُ [۷]من بنایم بر افراط نیست: [مرگ و نه پستی؛ انسان بمیرد و تن به پستی ندهد. ]
[۱] نهج البلاغه فیض الاسلام، نامه ی ۳۱.
[۲] همان، حکمت ۳۹۰.
[۳] همان، حکمت ۲۹۷.
[۴] همان، خطبه ی ۵۱.
[۵] همان، حکمت ۴۵۳.
[۶] همان، حکمت ۲.
[۷] نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت ۳۹۰.
خسارت تعلیمات متصوفه
تعلیمات عرفا و متصوّفه ی خودمان نکات برجسته و تعلیمات عالی زیاد دارد. ولی یکی از خسارتهای بزرگی که اسلام از راه تعلیمات عرفا و متصوّفه دید، این بود که اینها تحت تأثیر تعلیمات مسیحیت از یک طرف، تعلیمات بودایی از طرف دیگر و تعلیمات مانوی از سوی دیگر، در مسئله ی مبارزه با نفس و به اصطلاح خودشان نفس کشتن و در مسئله ی خود را فراموش کردن حساب از دستشان در رفت. اگر اندک
توجهی به تعلیمات اسلام می کردند می دیدند اسلام طرفدار منهدم کردن نوعی خودی و زنده کردن نوع دیگر از خودی است. اسلام می گوید خود را فراموش کن و خود را فراموش نکن. خود سافل حیوانی را توصیه می کند که فراموش کنید ولی یک تولد و ولادت دیگر در روح شما می خواهد. می خواهد یک خود دیگر، یک منش دیگر در وجود شما زنده شود.
شاید دوازده سال پیش یا بیشتر بود که من متوجه این نکته شدم و بعد هم که اقبالنامه آقای سید غلامرضا سعیدی را خواندم، دیدم که اقبال لاهوری متوجه این نکته شده است. مطلبی را تحت عنوان فلسفه ی خودی» بیان کرده و مقصودش این است که خودی خودت را بازیاب، خودی انسانی خودت را بازیاب.
اصلاً اسلام یکی از عقوبتهای الهی را این می داند که خدا انسان را به شکلی درمی آورد که خودش را فراموش کند: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اَللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ [۱] از کسانی مباشید که خداوند را فراموش می کنند و در نتیجه ی فراموش کردن خدا، خدا آنها را معاقب می کند. عقابش این است که خودشان را فراموش می کنند.
می گوید خود» اما آن خودی که قرآن می گوید یادت باشد، چیست؟ نمی گوید شهوتت یادت باشد، نمی گوید جاه طلبی ات یادت باشد، نمی گوید پول پرستی ات یادت باشد. می گوید اینها را فراموش کن، خودت یادت باشد. تو این نیستی، تو برتر از این هستی؛ تو یک انسانیتی هستی، یک شخصیتی هستی، یک منشی هستی که وقتی آن منش را در خودت بیابی خودت را یکپارچه نور می بینی، خودت را یکپارچه عظمت و قدرت می بینی، خودت را یکپارچه شرافت می بینی. آن را فراموش نکن. والاّ شما چه کسی را در دنیا پیدا می کنید که بیش از علی علیه السلام مردم را دعوت به تقوا کرده باشد؟ ! (اینها تأمل دارد، تفکر دارد؛ باید درباره ی اینها فکر کرد) چه کسی بیش از علی مردم را دعوت به مبارزه ی با هوای نفس کرده است؟ چه کسی بیش از علی مردم را دعوت به ترک دنیا کرده است؟ هیچ کس. ولی همین علی در تعلیمات خودش انسانها را دعوت به عزّت و منش می کند.
در دنباله ی همان جمله هایی که عرض کردم خطاب به امام حسن می فرماید، این
جمله را دارد: وَ لا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللّهُ حُرّاً [۲]پسرکم! بنده ی انسان دیگری مباش، خدا تو را آزاد آفریده است، خودت را حفظ کن. علی که دعوت به تواضع می کند و متواضع ترین مردم دنیاست، علی که همیشه به مبارزه ی با هوای نفس توصیه می کند، چطور اینجا دعوت به منیّت می کند؟ نه، این منیّت غیر از آن منیّت است. این منیّتی است که باید محفوظ بماند. این است که می گوید: وَ لا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِک هرگز خودت را بنده ی دیگری مکن. بنده ی دیگری بودن، برده ی دیگری بودن، اظهار خاکساری پیش بنده ای از بندگان خدا کردن، با شرافت خدایی و عزّت انسانی تو منافات دارد.
[۱] /۱۹.
[۲] نهج البلاغه فیض الاسلام، نامه ی ۳۱.
سخنرانی استاد مطهری در مورد بزرگی وبزرگواری
درباره این سایت